تاریخچه صنعت طلا و جواهر در ایران به هزاران سال پیش برمی‌گردد و از دوران باستان تاکنون یکی از مهم‌ترین صنایع هنری و اقتصادی این سرزمین بوده است. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خود، همواره در مرکز تبادلات فرهنگی و تجاری قرار داشته و صنعت جواهرسازی نیز تحت تأثیر این تبادلات توسعه یافته است. در ادامه به تاریخچه این صنعت در ایران اشاره می‌کنیم:
1. دوران پیش از تاریخ و تمدن‌های اولیه (5000 تا 3000 سال قبل از میلاد)
– دوران عیلامیان: آثار طلا و جواهرات مربوط به تمدن عیلامی (حدود 3000 سال قبل از میلاد) در مناطق باستانی ایران کشف شده است. این جواهرات شامل دستبندها، گردنبندها و زیورآلاتی از طلا و نقره بوده که با سنگ‌های قیمتی تزئین می‌شدند.
– تپه حسنلو: یکی از قدیمی‌ترین شواهد استفاده از جواهرات در ایران، مربوط به تپه حسنلو (حدود 2000 سال قبل از میلاد) است که نشان‌دهنده وجود جواهراتی از طلا، نقره و سنگ‌های قیمتی در این دوره است.
2. دوران مادها و هخامنشیان (حدود 700 تا 330 قبل از میلاد)
– دوران مادها: صنعت جواهرسازی در دوران مادها (حدود 700 تا 550 قبل از میلاد) پیشرفت زیادی کرد. در این دوران، زیورآلاتی مانند گوشواره‌ها و گردنبندها از طلا و نقره ساخته می‌شدند و به عنوان نشانه‌های قدرت و ثروت به کار می‌رفتند.
– دوران هخامنشیان: در دوره هخامنشیان (550 تا 330 قبل از میلاد)، صنعت طلا و جواهر به اوج خود رسید. شاهان هخامنشی به دلیل ثروت فراوان، جواهرات پیچیده و نفیسی از طلا و سنگ‌های قیمتی می‌پوشیدند. از مهم‌ترین آثار این دوره می‌توان به جواهرات سلطنتی و تاج‌های طلایی اشاره کرد. همچنین، جواهرات هخامنشی به‌دلیل تبادلات تجاری به مناطق دیگر از جمله مصر، یونان و هند صادر می‌شد.
3. دوران اشکانیان و ساسانیان (247 قبل از میلاد تا 651 میلادی)
– دوران اشکانیان: در دوره اشکانیان (247 قبل از میلاد تا 224 میلادی)، جواهرسازی ادامه یافت و طلا و نقره به‌طور گسترده در ساخت زیورآلات استفاده می‌شد. از ویژگی‌های این دوره استفاده از نمادهای مذهبی و اساطیری در طراحی جواهرات بود.
– دوران ساسانیان: دوره ساسانیان (224 تا 651 میلادی) یکی از دوره‌های طلایی جواهرسازی در ایران محسوب می‌شود. جواهرات این دوره از نظر طراحی و استفاده از سنگ‌های قیمتی مانند یاقوت، زمرد و فیروزه به سطح بالایی از پیچیدگی رسیدند. ساسانیان به استفاده از جواهرات در لباس‌ها، کمربندها و تاج‌های خود اهمیت ویژه‌ای می‌دادند. بسیاری از این جواهرات با نقوش مذهبی و شاهانه تزیین شده بودند.
4. دوران اسلامی (بعد از 651 میلادی)
– اوایل اسلام: با ورود اسلام به ایران، استفاده از جواهرات ساده‌تر و کمتر شد، اما به مرور زمان و با ثبات بیشتر حکومت‌های اسلامی، صنعت جواهرسازی دوباره رونق گرفت. هنر جواهرسازی اسلامی بیشتر بر نقوش هندسی و انتزاعی تأکید داشت.
– دوره صفویان: در دوران صفوی (1501 تا 1736 میلادی)، جواهرسازی دوباره به اوج رسید. صفویان به عنوان یکی از بزرگترین پادشاهان ایران، علاقه زیادی به طلا و جواهرات داشتند و از جواهرات به عنوان نشانه‌ای از قدرت و شکوه سلطنت استفاده می‌کردند. در این دوره، تبادلات تجاری با اروپا و هند باعث واردات سنگ‌های قیمتی به ایران شد و جواهرات ایرانی با طرح‌ها و نقوش هنری ظریف به یکی از پرطرفدارترین محصولات صادراتی تبدیل شد.
5. دوران قاجار (1789 تا 1925 میلادی)
– دوران قاجار: در دوران قاجار، طلا و جواهرات نه تنها به‌عنوان زیورآلات بلکه به عنوان یک دارایی مهم برای دولت و اشراف استفاده می‌شد. شاهان قاجار، مانند ناصرالدین شاه، مجموعه‌های عظیمی از جواهرات و سنگ‌های قیمتی گردآوری کردند. برخی از معروف‌ترین جواهرات ایران، مانند الماس دریای نور و **تاج کیانی**، مربوط به این دوره هستند. **دریای نور**، یکی از بزرگترین الماس‌های جهان، به‌عنوان یکی از نمادهای قدرت شاهان قاجار در این دوران شهرت داشت. همچنین، تاج کیانی که از طلا و جواهرات ارزشمند ساخته شده، توسط پادشاهان قاجار در مراسم‌های تاج‌گذاری استفاده می‌شد.
در این دوران، طلا و جواهرات به شکل گسترده‌ای درباریان و اشراف برای نشان دادن جایگاه اجتماعی و قدرت خود استفاده می‌کردند. جواهرات قاجار، با طراحی‌های منحصر به فرد، نمادی از ثروت و شکوه سلطنتی بودند. بسیاری از سنگ‌های قیمتی که در جواهرات این دوره استفاده می‌شدند، از هند و سایر مناطق وارد می‌شدند و ایران به عنوان یکی از مراکز مهم جواهرسازی در جهان شناخته می‌شد.
6. دوران پهلوی (1925 تا 1979 میلادی)
– در دوران پهلوی، جواهرات سلطنتی ایران اهمیت ویژه‌ای داشتند. پهلوی‌ها از جواهرات و تاج‌های قاجاری استفاده می‌کردند و برخی جواهرات جدید نیز به مجموعه‌های سلطنتی اضافه شد.تاج پهلوی که در مراسم تاج‌گذاری رضا شاه و محمدرضا شاه استفاده شد، یکی از معروف‌ترین جواهرات این دوره است.
– در این دوره، جواهرات به عنوان بخشی از فرهنگ و هنر ایران حفظ شدند، و کلکسیون‌های جواهرات سلطنتی در موزه جواهرات ملی ایران نگهداری می‌شد. این موزه یکی از گنجینه‌های ملی ایران است که در آن مجموعه‌ای از مهم‌ترین و باارزش‌ترین جواهرات تاریخ ایران نگهداری می‌شود.
7. دوران معاصر (پس از 1979)
– پس از انقلاب اسلامی 1979، بخش زیادی از جواهرات سلطنتی تحت مالکیت دولت درآمد و همچنان در موزه‌ها نگهداری می‌شود. صنعت جواهرسازی همچنان به عنوان یک صنعت هنری و اقتصادی در ایران به فعالیت خود ادامه می‌دهد، اگرچه تغییرات اجتماعی و اقتصادی باعث تغییر در سبک‌ها و استفاده از جواهرات شده است.
– در دوران معاصر، با پیشرفت تکنولوژی و دسترسی به منابع بین‌المللی، صنعت جواهرسازی ایران نیز مدرن‌تر و متنوع‌تر شده و تولیدات هنری جدید با ترکیبی از سنت و نوآوری به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شوند.
صنعت طلا و جواهر در ایران از هزاران سال پیش تا امروز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین هنرها و صنایع این سرزمین شناخته شده است. از دوران باستان تا دوران مدرن، طلا و جواهرات در ایران به‌عنوان زیورآلات و به‌عنوان نمادی از قدرت، ثروت و فرهنگ ملی مورد توجه قرار گرفته‌اند.
میترا فخر موحدی نویسنده ، پژوهشگر
